Sint-Jacobstraat 9, 2000 Antwerp

* Parochiekerk Sint-Jacob, Voormalige St-Jacobskapel en Vermaarde Collegiale St.-Jacobskerk (fig. 302). Eind XIV: gasthuis even buiten de stadsomwalling waar pelgrims naar St.- Jacob van Compostella na het sluiten van de poorten konden overnachten. 1404-13 bouw van een kapel ter ere van St.-Jacob door Thomas Huygman. Na het uitgroeien van dit stadsgedeelte tot een voorname wijk van kooplieden, bankiers en edellieden in 1477 verheven tot zelfstandige parochiekerk. Onmiddellijk werden plannen gemaakt voor de bouw van een grote kerk in hoog-gotiek. Pas in 1656 voltooid werd er dat zelfde jaar een kapittel geïnstalleerd door de bisschop; in XVII B en XVIII A gestoffeerd met een uitzonderlijk rijk barokmobilair, gefinancierd door ambachten, broederschappen en voorname families, die deze kerk verkozen als laatste rustplaats; vandaar de talloze grafstenen en gedenktekens. Mobilair bewaard door de Fransen; slechts een gedeelte van de kerkschat diende verkocht voor oorlogsbelasting. Begin XX restauratie aangevat o.l.v. architect Blomme. In 1963 volledige restauratie ingezet o.l.v. architect J. Gabriëls; 1967 brand in het koor. Thans hersteld: toren, dakstoel, leienbedekking, versteviging der gewelven; de buitenmuren worden volledig hersteld en het maaswerk van de ramen volledig vernieuwd. Vanaf XVI is de kerk haast volledig in een huizenblok ingesloten, zodat ze vnl. is gekarakteriseerd door de massieve W.-toren met hoofdingang, voorts twee toegangen aan de Lange Nieuwstraat en St.-Jacobsmarkt. Voltooid in drie grote bouwfazen: 1. 1491-1533: aanvang met de toren, waarvan de basis werd gelegd; in 1497 de grote middenbeuk aangezet. Werken gestaakt wegens geldgebrek. 2. 1552-66: door toedoen van Keizer Karel verdere bouw: langs- en dwarsschip afgewerkt. Het bleek financieel en materieel onmogelijk de toren hoger op te bouwen. Interieur onder de beeldenstorm vernield; kerk aan de Calvinisten toegewezen. 3. 1602-56: koor, waarvan de zuilen reeds eerder waren aangezet, voltooid, zijbeuken en -kapellen van het schip overwelfd; tussen 1626-56 oprichting van de transkapellen, alsmede O.-L. -Vrouwe- en Venerabelkapel. Bouwmeesters waren naar alle waarschijnlijkheid: Herman de Waghemakere de oude (tl503), opgevolgd door zijn twee zonen Domien en Herman de jongere; vanaf 1525 Rombout Keldermans (1460-1531). Ondanks de lange duur van de bouw vertoont de kerk een gave architecturale eenheid: een enkele bouwstijl werd toegepast: de Brabantse gotiek. Samen met O.-L.-Vrouw, St.-Andries en St.-Paulus vormt ze een aparte regionale groep in de Brabantse gotiek gekarakteriseerd door zware W.toren, sobere buitenarchitectunr, loopgang voor de bovenlichten (gereduceerd triforium) en zeilen op achtkantige sokkels. In de grootse, hoog oplopende binnenruimte contrasteert het weelderige zware barokmobilair in donkere houten marmersoorten, dat het gehele benedenregister inneemt. Plattegrond (Fig. XXXI): vierkante W.-toren met hoofdportaal, driebeukig schip van vijf trav., zijkapellen tussen de steunberen; uitstekend transept van twee trav. aan de O.-zijde verbreed met twee lagere beuken; basilicaal koor van vier trav. met zijkapellen, vijfzijdige koorsluiting met kooromgang en drie vijfzijdige transkapellen. Massieve W.-toren van vijf geledingen aangegeven door omgetrokken lijsten en borstweringen, geschraagd door vier zware hoeksteunberen met drie versnijdingen en lichtere contreforten in het midden van elke zijde; tussen de steunberen verdiepte vlakken met spitsboognissen en fialen. Twee leien puntdakjes dekken de onvoltooide toren. W.-portaal in de toren tussen twee steunberen, gevat in een brede korfboog. Op de penanten en dagkanten monumentale beelden van witte natuursteen van 1921: in het midden St.-Jacob (958) Basilicaal schip onder leien zadeldak door steunberen in vijf trav. geritmeerd; in de bovenmuren spitsboogramen: zijbeuken onder haakse zadeldaken; eveneens spitsboogvensters (959). Uitstekende transeptarmen: Z.-transept met puntgevel met twee flankerende achtzijdige torentjes, geopend door een breed spitsboogvenster met gotisch tracé waarvoor een open galerij met ajuur bewerkte borstwering; hierboven twee kleinere spitsboogvensters eveneens met galerij afgesloten door een ajour bewerkte leuning; in de top een rondvenster. Portaal in gotische stijl; spiegelboogvormige deur in geprofileerde omlijsting met koolbladmotief, bekronend kruisbeeld, geflankeerd door de H. Maagd en Johannes. N.-transept vertoont in het bovenregister eenzelfde ordonnantie; aan de straat laat-classiciistisch portaal van ca. 1780 met brede poort in boogvormig geprofileerde omlijsting met sleutel, geflankeerd door twee monumentale composiete pilasters, waarboven een klassiek hoofdgestel en bekronende balustrade (960). Basilicaal koor van vier trav. aangegeven door de steunberen; kooromgang van drie transkapellen. Interieur (Pl. XI): bijzonder hoog (26,5 m) en tamelijk smal schip met aansluitend koor; doorlopend perspectief gebroken door de monumentale koorafsluiting (cf. infra). Onder de W.-toren gebogen marmeren portaal op massieve Ionische zuilen, waarboven het orgel (cf. infra), onder koepelvormig stergewelf. Schip door twee rijen van rondzuilen op hoge achtkantige basementen met koolbladkapiteel in drie beuken van vijf trav. verdeeld. Tweeledige opstand met zeilen verbonden door brede, spitse scheibogen en hoge spitsboogvormige bovenlichten met fraaie tracering in vijfpas; smalle loopgang voor de ramen (pseudo-triforium) afgesloten door ajour bewerkte borstweringen in laat-gotisch maaswerk; kruisribgewelven opgevangen door consoles aansluitend op de kapitelen van de zuilen. Zijbeuken met kruisribgewelven geopend op de smalle rechth. zijkapellen met spitse scheibogen op halizuilen; zijkapellen gekarakteriseerd door de hoge tuinen van zwarte en witte marmer. Transept aan de O.-zijde met twee lagere beuken verbreed tot een ruime hal, eveneens met kruisribgewelven; boven de kruising een stergewelf met druipers, rustend op vier massieve bundelpijlers met koolbladkapiteel; vertoont dezelfde opstand als het schip. Een trede hoger gelegen koor, aangezet aan de hoekpijlers door zuilen met koolbladkapiteel in drie beuken van vier trav. verdeeld met vier zijkapellen; gelijke opstand als het schip, echter met een ingewikkelder overkluizing d.m.v. stergewelven met druipers; koor geopend door vijf smalle lancetvensters: kooromgang en transkapellen gescheiden door spitse scheibogen onder kruisribgewelven. Zijkapellen van W. naar O., aan de Z.-zijde te beginnen: 1. St.-Gertrudiskapel; 2. Kapel van de H. Naam Jezus; 3. Driekoningenkapel (houtzagers); 4. Kapel van de H. Dymphna; 5. Hubertuskapel; 6. H. Kruiskapel; 7. O.-L.-Vrouwekapel met gestoelte van A. Quellin (1678); 8. Kapel van O.-L.-Vrouw Bezoeking; 9. St.Petrus en Pauluskapel; 10. Kapel van St.-Carolus Borromeus; 11. Rubenskapel opgericht in 1643 met altaar door C. Van Mildert en schilderij van Rubens "O.-L.-Vrouw met Heiligen" van 1634; 12. Kapel van de Verrijzenis; 13. Kapel van St.-Ivo; 14. Kapel van de H. Drievuldigheid; 15. Venerabelkapel; 16. Kapel van St.-Jan de Doper; 17. St.-Annakapel; 18. Kapel van St.-Job (muzikanten); 19. St.Rochuskapeil; 20. Kapel van St.-Antonius-Abt; 21. Kapel van O.-L.Vrouw Opdracht. Mobilair Omwille van de bijzondere rijkdom van de kerk kunnen enkel de voornaamste werken worden aangehaald; voor een omstandiger beschrijving verwijzen we naar de bibliografie. Talrijke altaarstukken en schilderijen, o.m. door Metsys, G. Zeghers, A. Janssens, G. Reni, A. Van Dijck, J. Jordaens, G. De Craeyer, M. De Vos. Glasramen, o.m.: "Het Laatste oordeel" (1528) en "De boodschap van de Engel" (1629). Monumentale koorafsluiting in hoogbarok van 1669 door S. De Neve; bekronend kruisbeeld (1865) en orgel van Forceville (1727), gebeeldhouwd door M. Van Der Voort (1728). Koorgestoelte door A. Quellin de oude in hoogbarok met getorste zuilen en marmeren hoogaltaar, toegewijd aan St.-Jacob (1685) door A. Quellin de oude. Preekstoel in laatbarok door L. Willemssens (1675). Talrijke hoog- en laat-barokke biechtstoelen, o.m. door A. Quellin de oude, L. Willemssens. Doksaal en binnenportaal in laat-barok door H. Verbruggen (1723). Orgel uit 1884 door Anneessens met beeldhouwwerk door J. B. De Boeck en J. B. Van Wim. Merkwaardige vrijstaande beelden: St.-Pieter en St.-Paulus in de kruisbouk door J. Cl. De Cock (XVIII A)"Moeder van Smarten" door M. Van Beveren (1665) "Ecce Homo" door P. Van Baurscheit. Talrijke grafmonumenten, waaronder dat van Markies del Pico door P. Scheemaeckers (XVII d).

Antwerpen die scone, 1975, nr. 2.
GOOVAERTS B., Verkenningstocht in de St.-Jacobskerk te Antwerpen, Antwerpen, 1977.
PERK A. M., De St.-Jacobskerk te Antwerpen. Plannen en bronnen voor een museologische studie van de kunstschatten (onuitgegeven verhandeling, Leuven, 1971). Antwerpen die scone, 1975, nr. 2.
GOOVAERTS B., Verkenningstocht in de St.-Jacobskerk te Antwerpen, Antwerpen, 1977.
PERK A. M., De St.-Jacobskerk te Antwerpen. Plannen en bronnen voor een museologische studie van de kunstschatten (onuitgegeven verhandeling, Leuven, 1971).

De Munck-Manderyck M., Deconinck-Steyaert R. & Plomteux G. met medewerking van Linters A. 1979: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Stad Antwerpen, Bouwen door de eeuwen heen 3NB, Brussel - Gent.
Source: Real Estate Inventory